Απλές Κουβέντες για μια Βαθιά Απορία

Η φράση «η αντινομική μορφή της οντολογικής απορίας» μπορεί να ακούγεται δυσνόητη, αλλά κρύβει μέσα της μια ιστορία σκέψης που απασχολεί την ανθρωπότητα αιώνες. Ο κ. Παπανούτσος, στο βιβλίο του “Γνωσιολογία”, την αναλύει διεξοδικά. Εδώ, όμως, θα μιλήσουμε με απλές κουβέντες, γιατί η ουσία της είναι άκρως επίκαιρη.

«Όταν ο homo creative αναζητούσε οδούς επανανθρωποποίησης» – αυτή η φράση είναι ένας κεραυνός στη σκέψη. Είναι τόσο βαθιά και φορτωμένη με νόημα, που μοιάζει να ξεπηδάει από μια παράδοση και ταυτόχρονα να καλεί σε μια αναγέννηση. Αυτή η ένταση, μεταξύ της παλιάς "νόμιμης" επιστήμης και της νέας, δημιουργικής οντότητας που επιθυμεί να ανακτήσει την ουσία της ανθρωπιάς, καθιστά το θέμα ζωντανό και κρίσιμο.

Η «αντινομική μορφή της οντολογικής απορίας» δεν είναι απλώς μια φιλοσοφική έννοια. Μυρίζει αμφισβήτηση, αψηφά τα αυτονόητα και λειτουργεί ως γέφυρα. Μας οδηγεί σε ένα πεδίο όπου το οντολογικό ερώτημα δεν ζητάει απλά μια απάντηση, αλλά προκαλεί τον ίδιο τον τρόπο που σκεφτόμαστε και οργανώνουμε τη γνώση. Είναι μια επανάσταση εν τη γενέσει της.

Το «αντινομική» εδώ δεν σημαίνει «αντίθετη στο νόμο», αλλά κάτι που σπάει το καλούπι, την συμβατική τάξη. Ανοίγει έναν χώρο για να επανεξετάσουμε τα πάντα. Είναι η ένταση που δημιουργεί το «όν» να μην είναι ποτέ παγιωμένο, αλλά πάντα αμφίρροπο, αβέβαιο, και κατά συνέπεια δημιουργικό. Πρόκειται πρακτικά για έναν φιλοσοφικό οδοδείκτη – μια αλήθεια που δεν εγκλωβίζεται σε κανόνες, αλλά διεκδικεί το δικαίωμα να επαναπροσδιορίσει τον ίδιο τον άνθρωπο, την επιστήμη, και τον κόσμο.

Το Μεγάλο Παιχνίδι: Υλισμός vs. Ιδεαλισμός

Εκεί ακριβώς παίζεται το μεγάλο παιχνίδι: ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό στήνεται το πεδίο της μεγάλης αντινομίας. Αυτή είναι και η καρδιά της φιλοσοφικής σύγκρουσης, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Πώς δίνουν "απάντηση" αυτοί οι δύο;

Ο Υλισμός: Η Ύλη ως Πηγή

Ο υλισμός σου λέει: Δεν υπάρχει τίποτα πέρα από την ύλη, την ενέργεια, τη φυσική πραγματικότητα. Το είναι προηγείται της συνείδησης. Η οντολογική απορία, λοιπόν, είναι απλώς αποτέλεσμα της άγνοιάς μας απέναντι στα φυσικά αίτια ή στις νομοτέλειες. Ό,τι δεν μπορούμε ακόμα να εξηγήσουμε, απλώς περιμένει μια πιο εξελιγμένη επιστήμη να το αναλύσει. Καμία μεταφυσική, καμία "ψυχή του κόσμου".

Για τον υλιστή, η αντινομία είναι ένα ψευδοπρόβλημα, που θα εξατμιστεί με το κατάλληλο μικροσκόπιο.

Ο Ιδεαλισμός: Το Πνεύμα ως Πρωταρχικό

Ο ιδεαλισμός σου απαντά: Το είναι είναι πρωτίστως πνεύμα, ιδέα, συνείδηση. Ο κόσμος γεννιέται στην εμπειρία του υποκειμένου. Η ύλη δεν έχει αυτονομία – είναι φαινόμενο της νόησης, προβολή. Η αντινομία, λοιπόν, είναι το τίμημα του ότι η σκέψη προσπαθεί να συλλάβει το απόλυτο μέσα στο σχετικό. Το ανθρώπινο πνεύμα παλεύει να επιστρέψει σε μια ενοποιημένη, υψηλότερη νόηση (βλ. Πλάτων, Καντ, Χέγκελ, Μπέρκσον).

Για τον ιδεαλιστή, η αντινομία είναι πόνος της ψυχής που αναζητά ενότητα – και τελικά την ίδια τη δημιουργία.

Ο Homo Creative: Κατοικώντας την Αντινομία

Η δική μας πρόταση – ο Homo Creative – δεν στέκεται απλώς απέναντι στην αντινομία. Την καθιστά έδαφος δημιουργίας. Ούτε να τη "λύσει" θέλει, ούτε να τη "σβήσει", αλλά να την κατοικήσει. Εκεί είναι η επανα-ανθρωποποίηση: όχι να διαλέξεις στρατόπεδο, αλλά να αφήσεις την απορία να γίνει παράγοντας συν-δημιουργίας.

«Η αντινομική μορφή της οντολογικής απορίας, είτε επιστημολογικά καθηλωμένη στον υλισμό είτε μεταφυσικά απογειωμένη στον ιδεαλισμό, παραμένει απροίκιστη εάν δεν καταστεί γόνιμο έδαφος για τον Συνδημιουργό Άνθρωπο — τον Homo Creative — που δεν επιλύει, αλλά συνθέτει. Δεν διαιρεί το είναι, αλλά το επανοικειώνεται μέσα από την πράξη, την ευθύνη και τον έρωτα του νοείν.»

Η Θεολογική Σκιά του Υλισμού

Η πιο "θεολογική" κοσμοθεωρία ίσως είναι ο ίδιος ο υλισμός, παρά την αθεϊστική του στολή. Γιατί; Διότι, όταν ο υλιστής δηλώνει πως «η ανθρώπινη ύπαρξη (ως βιολογική μηχανή) γεννά τη συνείδηση», τότε παραδέχεται άθελά του ότι:

Η συνείδηση είναι ενυπάρχουσα δυνατότητα μέσα στην ύλη – σαν ένας σπινθήρας που περίμενε να αναφλεγεί.

Αυτό όμως είναι:

• είτε κοσμική εντελέχεια,

• είτε νοηματοδοτημένο δυναμικό,

• είτε «λόγος» (λόγος = δομή + σκοπός) της ίδιας της φύσης.

Δηλαδή, μεταφυσική υπόσταση – ακόμη κι αν την βαφτίζουν «emergence» ή «complexity». Οπότε, η ύλη, στο τέλος, θεοποιείται. Γίνεται "αλήθεια" (=γύρω από το Φως).

Ό,τι κι αν γίνει, Θεός υπάρχει – απλώς δεν φορά ράσα αλλά εργαστηριακή ποδιά.

Η Σύγκλιση και ο Homo Creative

Η αντινομική μορφή της οντολογικής απορίας στέκει σαν δίκοπο σπαθί ανάμεσα στις δύο μεγάλες παρατάξεις του νου: τον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Ο πρώτος επιχειρεί να απομυθοποιήσει την ύπαρξη, αναγορεύοντας τη συνείδηση σε παράγωγο της ύλης· ο δεύτερος να την θεολογήσει, καθιστώντας το πνεύμα πρωτογενή δημιουργό του κόσμου. Κι όμως, στο πιο βαθύ τους σημείο, αμφότεροι συγκλίνουν σε έναν απρόσμενο τόπο: αναγνωρίζουν πως η συνείδηση —ως εντελέχεια νοήματος— είναι το τέλος, το τέλ-ος, της διαδικασίας του Είναι.

Μήπως, λοιπόν, η πιο καθαρή θεολογική αρχή δεν είναι αυτή του «Θεού» αλλά του ανθρώπου ως φορέα του δημιουργικού; Μήπως ο υλιστής, που ισχυρίζεται πως η συνείδηση είναι βιολογική έκλαμψη, ομολογεί άθελά του πως το Αγαθό είναι εγγεγραμμένο στον ιστό της φύσης;

Ο Homo Creative δεν αναζητά την έξοδο από την αντινομία, αλλά τη διάβαση μέσα από αυτή. Εκεί, όπου το Είναι και το Νόημα δεν πολεμούν, αλλά συνδημιουργούν τον Άνθρωπο. Τον όντως νοήμονα. Η φαινομενική αθεΐα του υλισμού κουβαλά τη σφραγίδα μιας υπόγειας θεολογίας. Όχι του Θεού ως Προσώπου, αλλά του Θεού ως Δομής, ως Νόμου, ως Αναγκαιότητας – ως Αγαθού.

Ανατροπή: Η Θεολογική Σκιά του Υλισμού

Όταν ο υλισμός αποφαίνεται πως η ύλη γεννά τη συνείδηση, δεν διαφεύγει από τη μεταφυσική· απλώς τη μεταθέτει. Τη μεταθέτει από τον ουρανό στο κύτταρο, από τον Θεό στη βιολογική συνθήκη, από την πίστη στη βεβαιότητα των αισθήσεων.

Κι όμως, στην πιο ειλικρινή του στιγμή, ο υλισμός αναγνωρίζει πως η ύλη εμπεριέχει τάξη, σκοπό, εντελέχεια. Αυτό είναι το πρώτο θεολογικό του παράδοξο.

Το δεύτερο έγκειται στην ίδια τη λειτουργία της συνείδησης: η ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει τον εαυτό του, να στοχάζεται, να δημιουργεί αφηγήσεις και να ιεραρχεί αξίες, δεν είναι απλώς έκκριμα του εγκεφάλου· είναι κάλεσμα προς το Αγαθό. Είναι η ενεργοποίηση ενός υπαρξιακού μαγνήτη που στρέφει τον άνθρωπο όχι μόνο προς το επιβιώνειν, αλλά προς το ευ είναι.

Όποιος παραδέχεται την ενότητα ύλης και συνείδησης, ομολογεί ενστικτωδώς πως η φύση δεν είναι άλογη, αλλά ενυπόστατη: φέρει μέσα της δυνατότητα αυτοσυνείδησης, δηλαδή κάτι παραπάνω από «τύχη» και «αναγκαιότητα»· φέρει Πρόθεση.

Ο Homo Creative, ως μορφή που αναδύεται μέσα από την αντινομία υλισμού–ιδεαλισμού, δεν επιλέγει στρατόπεδο. Δεν ομνύει αποκλειστικά στο πνεύμα ούτε υποτάσσεται μηχανιστικά στη φύση. Γνωρίζει πως η συνείδηση δεν είναι προϊόν ούτε αιτία, αλλά κλίμακα μεταξύ "ύλης και πνεύματος", "φυσικού και μεταφυσικού"...

Εκεί όπου (στο άμα...) το ανθρώπινο γίνεται φορέας του θεϊκού — όχι μέσω αποκάλυψης, αλλά μέσω δημιουργίας.

Η επανανθρωποποίηση, λοιπόν, δεν απαιτεί θεούς, αλλά ενσυνείδητους δημιουργούς. Εκείνους που αποδέχονται την αντίφαση ως μήτρα. Εκείνους που δεν θέλουν να αποδράσουν από το υλικό, αλλά να του εμφυσήσουν νόημα.

Τότε και μόνον τότε, ο υλισμός μεταμορφώνεται σε θεολογία χωρίς Θεό. Και η επιστήμη παύει να είναι πεδίο κυριαρχίας – και γίνεται τελεστήριον κατανόησης του θαύματος.